Staraniem dyrektora Muzeum Regionalnego w Świebodzinie – Marka Nowackiego, w gminnym Biuletynie Informacji Publicznej ukazał się artykuł – „Zarys historii Świebodzina” – czytelnie opracowana prezentacja dziejów Świebodzina w „pigułce”.
„Zarys historii Świebodzina”
Obszar, na którym powstał Świebodzin, najprawdopodobniej aż do przełomu XIII i XIV wieku był terytorium wielkopolskim. Tutaj w XIII wieku miały swoje posiadłości wielkopolskie klasztory w Obrze i Paradyżu, a także odnotowywana była własność znanych wielkopolskich rodów. Jeszcze w 1296 roku potwierdzona jest zwierzchność nad tym obszarem ks. Władysława Łokietka, ale już wkrótce również Brandenburczyków i książąt głogowskich.
W 1302 roku w dokumencie dotyczącym Lubinicka wymieniony został Gniewomir ze Świebodzina, urzędnik wielkopolski, który pod koniec życia osiadł w tej miejscowości, będącej wówczas centrum jego dóbr na tym terenie. Szybko zorganizowano ją według nowych reguł tzw. prawa niemieckiego, być może w związku z przejściem całej strefy zachodniej Wielkopolski pod zwierzchność ks. Henryka głogowskiego. Zmienili się wtedy również dysponenci osady, którymi byli w 1319 roku pochodzący z Łużyc Wezenborgowie. W tymże roku Świebodzin występuje już jako miasto, a wkrótce również jako stolica okręgu. O zamku wspomina się w 1329 roku.
Książęta głogowscy byli w Świebodzinie panami zwierzchnimi aż do końca XV wieku. W ich czasach, u schyłku XIV wieku zorganizowała się rada miejska z burmistrzem na czele. Wprawdzie Świebodzin nie miał formalnej lokacji, ale potwierdzenie praw miejskich z 1469 roku kończy proces formowania się jego prawnej struktury. Miasto pozbawione było jednak długo pełnej autonomii (do 1561 r.), którą ograniczali najpierw komendanci zamku, a potem starostowie okręgu. Nie zaszkodziło to w szybkim rozwoju gospodarczym Świebodzina w XV wieku. Zbudowano wówczas podstawy lokalnego rzemiosła, m.in. sukiennictwa, rozwijały się cechy i kwitł handel. Miasto zakupiło szereg nieruchomości w okolicy, rozbudowano mury miejskie, wzmocniono zamek, wzniesiono murowany ratusz. W czasie wojny o sukcesję głogowską z drugiej połowy XV wieku wielkim protektorem Świebodzina był ks. Jan II żagański.
W czasy nowożytne Świebodzin wraz z najbliższym otoczeniem wchodzi jako śląska enklawa pośród ziem brandenburskich (1482), a samo miasto jako jedno z kilku miast królewskich dziedzicznego ks. głogowskiego. Nadrzędnymi organami władzy były dla niego urzędy głogowskie oraz ogólnośląskie, a następnie urzędy samego Królestwa Czeskiego. Najwyższą władzę w okręgu, również wyższe sądownictwo, sprawował starosta jako reprezentant władzy królewskiej oraz sejmik okręgu jako jego reprezentacja polityczna. Starostowie byli równocześnie panami zastawnymi lenna zamkowego. Znamy ich z imienia od końca XV aż po schyłek XVII wieku. Za najwybitniejszych uznać należy kolejnych reprezentantów rodziny v. Knobelsdorff, szczególnie Maksymiliana, radcę cesarskiego (zm. 1609). Miastem tymczasem rządził burmistrz i rada miejska, wybierana w sposób pośredni na roczną kadencję, najczęściej spośród sukienników i kupców. Jej szerokie kompetencje to m.in. nadawanie statusu miejskiego, dbałość o system obronny miasta, sprawy policyjne i porządkowe. Oddzielnym organem był sędzia miejski i ława sądownicza. Mimo że pierwsze pisane regulacje prawne dotyczące miasta sięgają jeszcze średniowiecza (1428), to najważniejszymi z nich były tzw. statuty miasta z 1678 roku, określające całokształt tutejszych spraw porządkowych, od rytmu dnia codziennego po sprawy testamentów.
Przez krótki czas, w latach 1686-1695, enklawa świebodzińska była pod zwierzchnictwem terytorialnym margrabiów brandenburskich jako rekompensata ich roszczeń do niektórych terytoriów Śląska. W okresie tym dokonano szeregu zmian organizacyjnych także w funkcjonowaniu gospodarczym miasta, m.in. uporządkowano sprawy podatkowe, również sprawy rzemiosł i cechów. Próba integracji wydzielonego obszaru Świebodzina z Brandenburgią nie powiodła się, ponieważ obie strony – czesko-austriacka i brandenburska stopniowo wycofały się z niej, mając na względzie szersze wspólne interesy polityczne.
Gospodarka miasta i całej enklawy opierała się na dochodach prywatnych oraz podatkach i opłatach wnoszonych do kasy miejskiej , częściowo również do kasy państwa. Niekiedy udawało się administracji uzyskać pewne nadwyżki, choć zwykle, zwłaszcza od XVII wieku, borykała się ona z brakami i zadłużeniem. W dochodach miasta znaczące były wpływy z jego własności ziemskiej oraz posiadanych młynów i karczem. Także rzemiosło miało istotny udział w stanie kasy miejskiej. Mogło się ono rozwijać dzięki posiadanemu przez miasto prawu organizowania pięciu corocznych jarmarków oraz stałych targów kilka razy w tygodniu. Rzemiosło zorganizowane było w cechy, z których najważniejszą rolę pełnił zwykle cech sukienników. Sukno świebodzińskie aż do XVIII wieku było ważnym towarem eksportowym. Podobne zainteresowanie kierowano na wytwarzane w mieście piwo, a od XVIII wieku również na tutejsze wina.
Po zajęciu Śląska przez Prusy w 1740 roku obszar świebodziński stał się powiatem, w którym jako jednym z pierwszych wprowadzono nowe zasady opodatkowania. W Świebodzinie wymieniono także całkowicie radę miejską, równocześnie jednak ograniczono jej kompetencje. Mimo zmiany rynków zaopatrzenia i zbytu 2 połowa XVIII wieku była okresem wzrostu w gospodarce miasta i jego okolicach. Najpierw rynek polski, a potem zachodni gwarantowały rozwój ważnego miejscowego sukiennictwa. Podobnie pomyślnie rozwijała się gospodarka na wsi, m.in. hodowla oraz rzemiosło wiejskie. Dramatycznym okresem w dziejach miasta była wojna siedmioletnia (1756-1763). Stałe pobyty i przemarsze wojsk, kontrybucje i rekwizycje zrujnowały budżet miasta i zasoby jego mieszkańców.
Istotnym czasem zmian w życiu miasta i powiatu był okres napoleoński. W listopadzie 1808 roku zreformowano ustrój miast w Prusach, tym samym Świebodzin uzyskał prawo wyboru rady miejskiej z szerokimi uprawnieniami samorządowymi. Wkrótce wprowadzono również reguły wolnego wykonywania rzemiosł (1811). Po kongresie wiedeńskim przystąpiono do dalszych reform w Prusach. Pierwszą była reforma administracyjna, w wyniku której Świebodzin utracił status miasta powiatowego i został włączony do Brandenburgii (1816/1817). W 1820 roku zreformowano także sąd miejski, nadając mu status urzędu państwowego. Ponownie przystąpiono do reformy władz miejskich w 1833 roku, ograniczając pozycję burmistrza poprzez wyznaczenie fachowych komisji rady miejskiej. W przeciągu całej 1 połowy XIX wieku uporządkowano w Świebodzinie zabudowę miejską, wybudowano kilka nowych dróg oraz pocztę.
Druga połowa XIX wieku, mimo kilku momentów kryzysu i załamania koniunktury, była dla miasta czasem dalszego rozwoju, dzięki któremu uzyskało ono przemysłowe oblicze. Przemysł, zwłaszcza sukienniczy, podlegał specjalizacji i znaczną część produkcji przeznaczano na eksport. Kwitło życie społeczne i polityczne, m.in. powstawały partie polityczne, prasa lokalna, liczne stowarzyszenia, muzeum (1903) i kino. Usprawniono również funkcjonowanie miasta poprzez dostęp do gazu (1865), organizację straży pożarnej (1866), budowę linii kolejowej (1870), urządzenie sądu obwodowego (1879) oraz szpitala, również rzeźni miejskiej i wodociągów (1912).
W okresie międzywojennym, po nieszczęściach I wojny światowej – reglamentacji, osłabieniu porządku i władzy następowało stopniowe odrodzenie społeczne i gospodarcze. W Świebodzinie postawiono na rozbudowę instytucji komunalnych, m.in. gazowni, wodociągów, rzeźni i szpitala. W gospodarce miasta dominowały małe i średnie firmy, np. maszynowe, sprzętu rolniczego, materiałów budowlanych, cegielnie, młyny, mleczarnie, browary, tartaki i zakłady murarskie. Był to także dobry czas dla drobnego handlu, banków i firm obsługujących rolnictwo. Dawny przemysł sukienniczy również rozwijał się pomyślnie aż do czasu kryzysu z końca lat 20., który wyeliminował z rynku kilka fabryk. Władze lokalne tymczasem rozbudowywały w dalszym ciągu infrastrukturę miejską. W ten sposób w Świebodzinie powiększono sieć elektryczną oraz kanalizację, a także rozwijano budownictwo mieszkaniowe. Powstawały nowe kawiarnie, restauracje i hotele.
Wybory z 1933 roku, w kontekście kryzysu gospodarczego i politycznego, to wielki sukces narodowych socjalistów. To również zdecydowane ograniczenie autonomii władz miejskich. Propagandowe działania samorządu nastawione były na pomoc bezrobotnym i akcje socjalne, potem rozwijane w szerokim programie robót publicznych. Państwowa „pomoc dla wschodu” była próbą nowej kolonizacji oraz aktywnym wsparciem dla miejscowego rolnictwa. Lata 30. w Świebodzinie, to jednak także realnie wyraźny wzrost obciążeń podatkowych, ograniczenia w dziedzinie rzemiosła, kontrola życia religijnego oraz prześladowania przeciwników politycznych i tzw. czynników obcych.
Czas drugiej wojny światowej przebiegał w Świebodzinie raczej spokojnie, przede wszystkim z dala od walk frontowych. Prawie cała produkcja przemysłowa przestawiona została jednak na potrzeby wojenne. Zajęcie Świebodzina w końcu stycznia 1945 roku było początkiem czasowej administracji rosyjskiej, którą dopiero w okresie od marca do maja zastępowały stopniowo władze polskie. Wraz z przyłączeniem Ziem Zachodnich do Polski nastąpiła całkowita wymiana ludności przybyłej do miasta i jego okolic głównie z dawnych kresów Rzeczpospolitej. Zmieniło się również radykalnie oblicze gospodarcze Świebodzina. Zarzucono zupełnie dawne tradycje browarnicze oraz włókiennicze. Od lat 60. w mieście i okolicy rozwijały się natomiast nowe gałęzie produkcji i wytwórczości: przemysł termotechniczny, meblowy, drzewny, rolno-spożywczy, a także rolnictwo i sadownictwo. Świebodzin na przełomie lat 80. i 90. zasłynął z bogatego życia politycznego, m.in. działalności podziemnej NSZZ „Solidarność” i głośnych w całym kraju protestów społecznych.
Okres transformacji polskiej po 1989 r. to pojawienie się wielu nowych firm, często z kapitałem zagranicznym, a także miejscowych firm handlowo-usługowych o specjalnościach od budowlanej po poligraficzną. Po przekształceniach rozwija się również rolnictwo i przemysł spożywczy, często w formie nowoczesnych gospodarstw, przedsiębiorstw i spółek. Największe firmy związane są z przemysłem termotechnicznym – „Seco/Warwick”, „Remix” i meblowym – „Lubuskie Fabryki Mebli”.
Funkcjonują także firmy zagraniczne, z których do największych należą „Keiper” (produkcja na potrzeby przemysłu motoryzacyjnego), „Recaro” (przemysł lotniczy) oraz „Sprick” (montaż rowerów). Działają tu również m.in. firmy zajmujące się produkcją okien oraz spedycyjne. Bogate życie społeczne w mieście budują instytucje kulturalne – Muzeum Regionalne, Dom Kultury, Biblioteka Miejska oraz szkoły i stowarzyszenia (np. prężny Świebodziński Związek Kresowian). W Świebodzinie ma swoją siedzibę nowoczesny Lubuski Ośrodek Rehabilitacyjno-Ortopedyczny.
Obecnie miasto liczy 21 341 mieszkańców.
—
Marek Nowacki – Muzeum Regionalne w Świebodzinie / BIP gm. Świebodzin.
Październik 2013.
